MAD MUNFASIL
Mad munfasil adalah salah satu bahagian mad yang hukumnya harus.[1] Harus di sini bermaksud pemanjangannya harus dibaca dengan qasr (dua harakat) dan dengan mad (atas daripada dua harakat).[2] Kebanyakkan masyarakat masih keliru tentang maksud harus pada mad munfasil. Ini adalah kerana mereka menjadikan pengertian harus adalah khusus untuk riwayat Hafs sahaja, sedangkan pengertiannya merangkumi semua imam yang ada.
Maka dengan kefahaman yang salah itu akan lahirlah ungkapan bahawa mad munfasil itu harus hukumnya iaitu harus dibaca empat dan lima harakat di sisi riwayat Hafs. Sekali imbas kita akan bersetuju dengan kenyataan tersebut, tetapi dari segi kefahaman ilmu Qira’at yang sebenar, kenyataan tersebut mungkin tersasar sedikit kerana pengertian harus tidak boleh dikhususkan kepada imam tertentu. Ianya adalah pengertian yang umum terhadap semua qira’at.
Ungkapan sebenar yang selari dengan disiplin ilmu Qira’at ialah mad munfasil adalah mad yang harus hukumnya. Harus disini bermaksud harus dibaca secara qasr (dua harakat) ataupun mad (atas daripada dua harakat). Manakala imam Hafs memilih (secara ikhtiyar) untuk membaca dengan empat dan lima harakat. Ini menggambarkan secara dasarnya, apabila membicarakan tentang hukum mad, ia meliputi semua qira’at dan apabila membicarakan tentang pilihan atau ikhtiyar sesuatu kadar pemanjangan, ia bersandarkan ikhtiyar imam tertentu.
Dalam memperbahaskan perbezaan kadar bacaan mad munfasil di antara Tariq al-Shatibiyyah dan al-Jazariyyah menurut riwayat Hafs, penulis ingin memperjelaskan dahulu komentar kedua-dua imam di dalam kitab masing-masing. Imam al-Shatibi di dalam syairnya mengatakan[3] :
فَإِنْ يَنْفَصِلْ فَاْلقَصْرَ بَادِرْهُ طَالِبًا بِخُلْفِهِمَا يُرْوِيْكَ دَرًّا وَمُخْضَلاَ
Maksudnya: “Sekiranya melibatkan munfasil maka dibaca qasr oleh Qalun dan al-Duri Abu ‘Amru secara khilaf[4] dan al-Susi dan Ibn Kathir secara tetap”.
Kefahaman yang dapat diambil daripada bait syair di atas bahawa di sisi imam al-Shatibi melalui riwayat Hafs tidak membaca secara qasr pada mad munfasil. Kerana itulah tiada nama imam Hafs mahupun gurunya ‘Asim pada bait syair tersebut. Ikhtiyar beliau terhadap mad munfasil di sisi imam Hafs dikenal pasti dengan istilah pemahaman penulisan syair yang merujuk kepada empat harakat[5]. Kenyataan ini juga disokong oleh al-Sakhawi melalui sanad bacaannya yang secara langsung diambil daripada imam al-Shatibi.[6]
Manakala Ibn al-Jazari pula berkata[7]:
وَقَصْرُ اْلمُنْفَصِلْ بِنْ لِي حِماً عَنْ خُلْفِهِم دَاعٍ ثَمِلْ
Maksudnya: “Dan dibaca secara qasr pada munfasil oleh Qalun, Hisyam, Abu ‘Amru, Ya’qub, Hafs secara khilaf, manakala Ibn Kathir dan Abu Ja’far secara tetap”.
Melalui kefahaman syair di atas, dapat difahami bahawa mad munfasil di sisi Tariq al-Jazariyyah dibaca dua harakat secara khilaf yang merujuk kepada empat dan lima harakat. Bagi lima harakat mengambil kira kata-kata beliau sebelum itu yang berbunyi[8]:
وَقِيلَ دُونَهُمْ نَلْ
Maksudnya: “Dan ada pendapat yang mengatakan lima harakat bagi ‘Asim”
Manakala empat harakat pula diambil kira dari kata-kata beliau yang berbunyi[9]:
وَعَنْ بَاقِي اْلمَلاَ وَسِّطْ
Maksudnya: “ Dan baki imam yang lain membaca (muttasil dan munfasil) secara tawassut iaitu empat harakat.
Kesimpulannya, mad munfasil di sisi Hafs melalui Tariq al-Shatibiyyah adalah empat harakat secara muktamad manakala melalui Tariq al-Jazariyyah adalah dua, empat dan lima harakat. Ikhtiyar kedua-dua tariq ini juga menepati pengertian mad pada mad munfasil yang harus hukumnya iaitu harus dibaca qasr (dua harakat) dan mad (atas dari dua harakat).
Penulis ingin mengakhiri kajian tentang bab mad muttasil dan munfasil ini dengan menyenaraikan beberapa kitab Qira’at yang secara terang dan jelas menyatakan bahawa mad muttasil dan munfasil di sisi riwayat Hafs melalui Tariq al-Shatibiyyah adalah muktamad empat harakat sahaja dan bukan empat dan lima harakat seperti sangkaan sesetengah pendapat kerana lima harakat sebenarnya lebih tepat dikatakan sebagai ikhtiyar Tariq al-Jazariyyah.[10] Ini adalah kerana sumber lima harakat adalah diambil daripada kitab al-Taisir sepertimana yang telah dijelaskankan di dalam kandungan kita-kitab syarahan matan al-Shatibiyyah.
Justeru penjelasan ini diharap dapat membuka minda pemikiran masyarakat daripada hanya mengikut kefahaman yang umum tanpa hujah yang kukuh kepada kefahaman yang dibentuk secara ilmiah bertunjangkan hujah dan dalil yang terang. Antara kitab tersebut adalah:
1) al-Irshadat al-Jaliyyah fi al-Qira´at al-Sab’ min Tariq al-Shatibiyyah karangan Dr. Muhammad Salim Muhaysin[11]
2) al-Manh al-IIahiyyah fi Jam’ al-Qira´at al-Sab’ min Tariq al-Shatibiyyah karangan Khalid b. Muhammad al-Hafiz al-‘ilmi al-Husaini.[12]
3) Mukhtasar Bulugh al-’Umniyyah ‘ala Nazm Tahrir masail al-Shatibiyyah karangan ‘Ali Muhammad al- Dhiba’.[13]
4) al-Wafi fi Sharh al-Shatibiyyah fi al-Qira’at al-Sab’, karangan ’Abd al-Fatah al- Qadhi.[14]
5) al-Budur al-Zahirah, juga daripada karangan ’Abd al-Fatah al- Qadhi.[15]
6) Siraj al-Qari al-Mubtadi wa Tazkar al-Muqri´ al-Muntahi, karangan Ibn al-Qasih[16]
7) al-Nafahat al-´Ilahiyyah fi Sharh matn al-Shatibiyyah , karangan MuÍammad Abd Dayim Khamis[17]
8) Ittihaf Fudala’ al-Bashar bi al-Qira’at al-’Arba‘ah ‘Ashar, karangan al-Banna.[18]
9) Ghaith al-Naf’ fi al-Qira’at al-Sab‘, karangan al-Safaqisi.[19]
10) Tanbih al-Ghafilin wa Irshad al-Jahilin, juga karangan al- Safaqisi.[20]
[1] Antara mad yang dihukum harus (jÉ´iz) ialah mad badal, mad ‘ÉriÌ lisukun dan mad lÊn. Justeru adalah menjadi kesalahan jika kita menamakan mad munfaÎil dengan panggilan mad jÉ´iz kerana bukan mad munfaÎil sahaja yang dihukumkan jÉ´iz. Sebaiknya dipanggil dengan mad munfaÎil sahaja kerana itulah namanya manakala jÉ´iz adalah hukumnya. Mengikut kajian penulis (sepertimana dalam bab mad muttaÎil sebelum ini) terhadap kandungan sebahagian besar kitab QirÉ’Ét apabila membicarakan tentang mad, pasti menamakan mad munfaÎil dan mad muttaÎil. Perkataan wajib dan jÉ´iz akan menyusul kemudian ketika mana membicarakan hukumnya. Adapun sesetengah buku-buku tajwid yang menamakan mad munfaÎil sebagai mad jaiz dan mad muttaÎil sebagai mad wajib kerana mengikut kefahaman orang awam yang sudah sebati dengan keadaan sebegitu. Kefahaman yang sedikit mengelirukan ini juga akan membuka ruang kepada kesalahan dalam memahami bab mad ini.
[2] ØÉbir ×assan MuÍammad AbË SulaymÉn, (1997), ‘Umdah al-BayÉn fi TajwÊd al-Qur’an, cet. 1, RiyÉÌ: DÉr ‘Ólim al-Kutub, hal.122.
[3] al-ShÉÏibÊ, (1999), op. cit. h. 14
[4] Mempunyai ikhtiyÉr yang lain
[5] Pemahaman kaedah penulisan syair ini hanya difahami oleh mereka yang mendalami kaedah matan syair tersebut. Walau bagaimanapun dengan munculnya kitab-kitab syarahan bagi matan al-ShÉÏibiyyah maka memadai dengan melihat syarahannya sahaja tanpa perlu memahami kaedah tersebut. Lihat SayyÊd LÉshÊn AbË al-FarÍ dan KhÉlid MuÍammad al-×ÉfiÐ, (1998), TaqrÊb al-Ma’ÉnÊ fÊ SharÍ ×irz al-AmÉnÊ fÊ al-QirÉ´Éh al-Sab’, cet. 2, Madinah, Maktabah DÉr al-ZamÉn, h. 67.
[6] Sila lihat penjelasannya pada bab Mad MuttaÎil.
[7] al-JazarÊ , (1994), op. cit. h.42
[8] Ibid.
[9] Ibid.
[10] Sila lihat : Felza Zulhibri Abd Hamid (2005), ops. cit., h. 12
[11] Dr. Muhammad Salim Muhaisin, (1997), al-Irshadat al-Jaliyyah fi al-Qira´ati al-Sab’ min Ùariqi al-Shatibiah, Kaherah: Maktabah al-Azhariyah lil Thurath, h. 25.
[12] ×usaini, Khalid b. Muhammad al-HafiÐ al-‘IlmÊ al-, (1998), al-ManÍ al-’IlÉhiyyah fi jam‘ al-QirÉ’Ét al-Sab‘ min ÙarÊq al-ShÉÏibiyyah, MadÊnah al-Munawwarah: DÉr al-ZamÉn, h. 22
[13] al-ÖhibÉ’, (1999), op. cit.
[14] al-QÉÌÊ, (1999), op., cit., h. 73
[15] al-QÉÌÊ, ’Abd al-FatÉÍ, (2008), al-BudËr al-ZÉhirah fÊ al-QirÉ´Ét al-‘Ashr al-MutawÉtirah min ÏarÊqay al-ShÉÏibiyyah wa al-Durrah, (tahqiq: ØabrÊ Rajab Kuraim), Kaherah: DÉr al-SalÉm, j. 1, .h. 26.
[16] Abi al-QÉsim b. ‘AlÊ b. ‘UthmÉn b. MuÍammad b. AÍmad b. al-Hassan al-QÉÎiÍ, (1995), SirÉj al-QÉrÊ al-MubtadÊ wa TazkÉr al-MuqrÊ´ al-MuntahÊ, Beirut: Dar al-Fikr, h. 35.
[17] MuÍammad Abd DÉyim KhamÊs, (1996), op. cit., h. 104
[18] al-BannÉ, (1987), op. cit., j. 1, h. 159.
[19] al-ØafÉqisÊ, Waliy Allah ‘AlÊ al-NËrÊ , (1999), Ghaith al-Naf’ fÊ al-Qira’Ét al-Sab‘, (tahqiq: MuÍammad ‘Abd al-QÉdir SyÉhÊn), BeirËt: DÉr al-Kutub al-‘Ilmiah, h. 26.
[20] al-ØafÉqisÊ, Waliy Allah ‘AlÊ al-NËrÊ, (1974), TanbÊh al-GhÉfilÊn wa IrsyÉd al-JÉhilÊn, (tahqiq: MuÍammad al-SyÉzilÊ al-NÊfar, Kaherah: MuassasÉt Abd al-Karim Abdullah, h. 108.
